Wykresy powierzchniowe są graficzną forma, przedstawiania danych liczbowych za pomocą figur geometrycznych lub obrazków (symboli) dostosowanych rozmiarami swojej powierzchni do wielkości zjawiska, które ilustrują.
Zjawisko to reprezentowane są przez prostokąty
(słupki). Mogą one być albo o równej podstawie różnych wysokościach, albo o
równych wysokościach i różnej szerokości podstawach. W różnych publikacjach, w
szczególności w Roczniku statystycznym najczęściej mają zastosowanie prostokąty
o równych podstawach (szerokościach), a różnych wysokościach (długościach)
zależnie od tego, czy wykres a układ
pionowy czy
poziomy, bowiem łatwiej jest ocenić, o ile
jeden prostokąt jest od drugiego wyższy czy dłuższy, jeżeli wykres ma ukazać
poziomy, aniżeli o ile jest od niego szerszy.
Sporządzenie pionowego wykresu słupkowego nie jest trudne. Przyjmującą
wszystkich prostokątów umieszczonych na wspólnej linii równe szerokości
podstawy, kreśli się wysokości proporcjonalne do wielkości zjawiska, które maja
reprezentować, zgodnie z przyjętą skala. Z boku wykresu umieszcza się, ale, a
dla wygody oglądającego wykres odpowiadające słupkom wielkości zapisuje się
wewnątrz nich albo pod nimi.
Graficzne przedstawienie na wykresach liczby nadanych w roku 1990 stopni naukowych doktora znacznie ułatwia analizę zjawiska. Można zastosować prezentacje pionową, jak i poziomą, dlatego, że obie będą w dobry sposób obrazować to zjawisko.
Z wykresów łatwo jest odczytać, że w roku 1993 najwięcej stopni doktora dano w zakresie nauk społecznych i medycznych, a najmniej (poza naukami zostalymi) w zakresie nauk rolniczych. Niemal na identycznym poziomie kształtuje się nadanie stopnia doktora w naukach przyrodniczych i technicznych.
Użyteczność wykresów przedstawionych przykładowo na rysunkach 2 i 3 wzrasta, jeżeli obok słupków ilustrujących badane zjawisko w pewnym okresie umieścimy równoległe słupki obrazujące jego wielkość (poziom) z innych momentów lub okresów, albo z innego terytorium. Jego analityczna użyteczność jest oczywiście większa niż wykresów na rysunkach 2 i 3 obrazujących badane zjawisko tylko w jednym okresie.
Porównanie wielkości słupków pozwala łatwo zauważyć, że we wszystkich dyscyplinach naukowych ilość nadanych stopni doktora w roku 1993 była większa niż w roku 1991. Do tego jednak, aby sformułować wniosek o rozwojowej lub regresywnej tendencji uwidocznionego na takim wykresie zjawiska, przedstawienie go zaledwie według stanu z dwóch okresów czy momentów jest niewystarczające. W tym celu, niezbędne jest przedstawienie zjawiska w liczniejszych stanach. Lepszym sposobem prezentacji niż słupki czy inne postacie wykresów powierzchniowych jest wtedy diagram, czyli wykres w układzie współrzędnych.
Inna postacią wykresów powierzchniowych są wykresy stożkowe, a także (stosowane bardzo rzadko) kwadratowe i trójkątne.
Wysokość stożków jest odpowiednikiem
ilustrowanej przez nie wielkości danej zbiorowości prezentowanej na wykresie.
Przykład
Nietrudno zauważyć, ze zobrazowanie przedstawionego zjawiska nadania stopni naukowych doktora za pomocą prostokątów lepiej pozwala uchwycić wzrokowo różnice w wielkości dla poszczególnych dyscyplin naukowych niż ich przedstawienie za pomocą stożków.
Lepszy efekt niż wykresy słupkowe, a także kołowe i kwadratowe można również wykorzystywać do ilustracji struktury badanej zbiorowości według składowych elementów. Do tego celu zastosowanie wykresów kołowych jest bardziej użyteczne niż dla obrazowania wielkości absolutnych ujmowanych zjawisk.
Chcąc przedstawić strukturę pewnej zbiorowości w słupku, należy dokonać jego podziału na części, proporcjonalnie do udziału, jaki ma w całości badanego zjawiska jego cześć składowa.
Celem uzyskania bardziej wyrazistego obrazu struktury zbiorowości przedstawianej za pomocą wykresu poszczególne części prostokąta (kwadratu, trójkąta) lub wycinki koła różnicujemy kreskowaniem lub barwami.
Sporządzenie jednego i drugiego wykresu wymaga przyjęcia skali określającej, ile jednostek obejmuje 1 mm lub 1 cm na wykresie słupkowym, i ile 1° koła na wykresie kołowym.
Jednocześnie ujęcie badanej populacji krwiodawców krwiodawców 4 następujących po sobie latach jest wartościowsze od przedstawienia struktury krwiodawców w jednym tylko roku, gdyż pozwala na łatwe zauważenie wielkości, kierunku i struktury zaistniałych zmian w badanej zbiorowości i na wyciągniecie właściwych wniosków.
Wykres przedstawiany na rys. 4 plastycznie obrazuje, że w latach 1990-1993 liczba krwiodawców spadła o połowę, a krwiodawców honorowych o około 3/4. Z punktu widzenia zdrowia i życia społeczeństwa nie jest to zjawisko domyślne, zwłaszcza, ze tendencja spadkowa nadal się utrzymuje.
Wykres na rys. 5 zawiera dwa słupki strukturalne obrazujące kierunki wydatków nominalnych dochodów osobistych ludności w roku 1990 i 1992. Dzięki łącznemu ich zestawieniu możliwe jest porównanie i określenie zaistniałych zmian, a mianowicie ze znacznie więcej wydatków niż w r. 1990 pochłonęło w roku 1992 spożycie, co dokonało się kosztem zmniejszenia przyrostu zasobów pieniężnych ludności.
Przedstawiony wykres jest zestawieniem dwóch prostych, bo dzielących badaną zbiorowość tylko na trzy grupy, słupków strukturalnych.
Dla wykresu słupkowego wielkość określa się dowolnie mając jednakże na uwadze rozmiar arkusza i przejrzystość wykresu, natomiast dla wykresu kołowego wielkość zjawiska przypadająca na 1°koła uzyskuje się dzieląc 360° przez ogólną liczebność badanej zbiorowości.
Rysunek 6 jest przykładem wykresów prostokątnych w układzie poziomym obrazujących strukturę zbiorów owoców jagodowych w latach 1986-1990 (łącznie) oraz w roku 1993
Z porównania prostokątów wynika znaczne zmniejszenie się•w roku 1993 w stosunku do lat 1986-90 procentowego udziału truskawek na rzecz odpowiadającego mu wielkością. wzrostu udziału porzeczek. Wzrosi także udział pro-centowy agrestu i ponad trzykrotnie udział pozostałych owoców jagodowych. Ogólna produkcja owoców jagodowych wzrosła w porównywanych okresach o 6 tys. t.
Przykłady wykresów dowodzą, ze znacznie większa jest użyteczność wykresów ujmuj cych na jednym rysunku jego wielkość i strukturę w różnych momentach lub okresach.
Dotyczy to również wykresów obrazujących wielkość (poziomy) i struktur badanych zjawisk według ich rozmieszczenia terytorialnego (np. wykresy słupkowe lub kołowe umieszczone na jednym rysunku, przedstawiające struktur zasięgów podstawowych zbóż w województwie wrocławskim i olsztyńskim).
Obrazowanie struktury badanych zjawisk za pomocą wykresów kołowych przedstawiają, rysunki 7 i 8.
Przedstawiony na rys. 7 wykres bardzo widocznie informuje, ze zdecydowanie największą, populacje cudzoziemców odwiedzających Polskę stanowili Niemcy, następnie Czesi, Słowacy i mieszkańcy byłego ZSRR. 0 ile udział wymienionych grup jest dość zrozumiały, o tyle bardzo nieznaczny udział innych grup narodowościowych budzi uzasadniona. refleksje.
Wykres na rys. 8 informuje, że znaczną część zalesienia stanowią lasy młode (do 40 lat) i bardzo młode (do 20 lat). Zaledwie 15,8% ogólnego zalesienia stanowią lasy stare (powyżej 80 lat)
Wykres przedstawiony na rys. 9 jest tylko częścią wykresu umieszczonego w podanym źródle. Wyrysowane koła dają przejrzysty pogląd na przewozy ładunków według rodzajów transportów w trzech (a ściśle w czterech) przykładowo wybranych krajach i wskazują na znaczne różnice w wielkościach badanego zjawiska dla poszczególnych krajów.
Dla Czech i Słowacji zdecydowanie przeważającym rodzajem transportu byt transport kolejowy, podczas gdy dla Finlandii - i to bardzo przeważająco - transport samochodowy. W Bułgarii oba te rodzaje transportu maja duży udział, jednak z przewaga, transportu samochodowego. Transport rurociągowy i śródlądowy przeważał w Czechach i Słowacji, aczkolwiek i tarn również nie miał zbyt wielkiego udziału w całości przewozów.
Wykres na rys. 9 potwierdza, że jednoczesne ujmowanie badanego zjawiska w jego strukturze w zestawieniu z danymi pochodzącymi z różnych terytoriów ma znacznie większą wartość poznawcza i analityczna (analiza porównawcza).
Podane przykładowo wykresy na rys. 4, 5, 6, 7, 8, 9 potwierdzają użyteczność wykresów strukturalnych w pozyskiwaniu informacji, jaka część zbiorowości (zjawiska) ma największy, a jaka najmniejszy udział w jej strukturze.